5.2 : İlişkisel Öğrenme

İlişkisel öğrenme, davranışsal psikolojide iki uyarıcı veya olay arasında bir bağlantının kurulması ve öğrenilmiş bir tepkiye yol açmasıyla oluşan temel bir kavramdır. Bu süreç, davranışların nasıl edinildiğini ve değiştirildiğini anlamakta kritik öneme sahiptir. İlişkilendirmenin oluşturulduğu mekanizma olan koşullandırma, iki ana türe ayrılabilir: klasik koşullandırma ve edimsel koşullandırma, her biri ilişkisel öğrenmenin farklı yönlerini açıklar.

Klasik koşullama, Pavlovyan koşullandırma olarak da bilinir, iki uyaranın ilişkilendirilmesi yoluyla öğrenmeyi içerir. Ivan Pavlov bu koşullanma türünü ilk olarak 20. yüzyılın başlarında tanımladı. Pavlov, köpeklerin bir zil sesini (nötr uyaran) yiyecek sunumuyla (koşulsuz uyaran) ilişkilendirmeyi öğrenebileceğini ve sonunda sadece zil sesinin tükürük salgılamasına (koşullu tepki) yol açabileceğini gösterdi. İnsan bağlamlarında, klasik koşullanma çeşitli öğrenilmiş refleksif tepkileri açıklayabilir. Örneğin, bir çocuk diş hekiminin matkabını duyduğunda, ses tekrar tekrar diş prosedürlerinin rahatsızlığıyla eşleştirildiyse kaygı geliştirebilir. Öğrenilmiş ilişki, çocuğun acı verici deneyim olmasa bile sese karşı gerginlikle tepki vermesine neden olur.

B.F. Skinner tarafından kapsamlı bir şekilde incelenen edimsel koşullanma, bir davranış ile sonuçları arasındaki ilişkiye odaklanır. Bu öğrenme biçimi, bir davranışı izleyen pekiştirme veya ceza ile yönlendirilir ve böylece davranışın tekrarlanma olasılığını etkiler. Olumlu pekiştirme, istenen bir davranışın ardından ödüllendirici bir uyaran sunarak davranışın tekrarlanma olasılığını artırmayı içerir. Örneğin, bir çocuğun diş hekimi ziyareti sırasında hareketsiz oturması için ödül olarak övgü veya küçük bir oyuncak alması, gelecekteki ziyaretlerde aynı davranışı sergileme olasılığını artırır. Öte yandan, olumsuz pekiştirme, bir davranışı pekiştirmek için olumsuz bir uyaranın kaldırılmasını içerir.

Bir örnek, diş hekimi muayenehanesinde uygun diş hijyenini sağlamak için (pekiştirilmiş davranış) matkaba ihtiyaç duymamak olabilir (olumsuz uyaran). Son olarak, ceza, olumsuz bir sonuç sunarak veya ödüllendirici bir uyaranı kaldırarak istenmeyen bir davranışın ortaya çıkmasını azaltmayı amaçlar. Örneğin, bir çocuk diş hekimi tarafından azarlanmaktan kaçınmak için hareketsiz oturmayı öğrenebilir, bu da kıpırdanma gibi istenmeyen davranışı azaltır.

Hem klasik hem de edimsel koşullanma, ilişkisel öğrenmenin ayrılmaz bir parçası olsa da, yaklaşımlarında temelde farklılık gösterirler. Klasik koşullanma, öncelikle uyaranlar ile bunların ortaya çıkardığı otomatik, refleksif tepkiler arasındaki ilişkiyle ilgilenir. Buna karşılık, edimsel koşullanma, istemli davranışlara ve bunların ardından gelen sonuçlara odaklanır ve davranışı pekiştirme ve cezalandırma yoluyla şekillendirir. Bu koşullanma süreçleri birlikte, davranışların nasıl edinildiği, sürdürüldüğü ve değiştirildiğine dair kapsamlı bir anlayış sağlar ve öğrenme sürecinde uyaranlar, tepkiler ve sonuçlar arasındaki karmaşık etkileşimi gösterir.